این روزها برای خیلی ها سوال است که چطور یک خیزش منجر به انقلاب میشود. آیا بدون مبارزه مسلحانه پیروزی یک انقلاب، آن هم مقابل رژیمی مثل جمهوری اسلامی امکان پذیر است؟

کلارنس کرین برینتون، تاریخشناس آمریکایی در کتاب خود بنام «کالبدشکافی چهار انقلاب» چهار انقلاب بزرگ قرن گذشته را بررسی کرده و برای فهم بهتر، انقلابها را به بیماری تشبیه کرده است.

اولین مرحله دوره نهفتگی یا اینکوباسیون است. در این مرحله برخی علایم انقلاب قابل شناسایی است ولی هنوز اعتراضات و ناآرامی ها پخش و گسترده نشده اند. برخی اتفاقات که در این مرحله پیش می آید شامل بحرانهای اقتصادی، باور عمومی در نبود عدالت اجتماعی و بی عدالتی از سوی حاکمیت، وجود رهبران و حاکمان ضعیف، از بین رفتن انگیزه و امید به رفرم (اصلاحات)، مخالفت روشنفکران با سیاستهای حاکمیت، تفاوت و تضاد آشکار بین طبقات اجتماعی، شکست نیروهای سرکوب یا پیوستن آنها به انقلابیون.

دومین مرحله از انقلاب دوره ی تعادل است. در این مرحله بخشی از جامعه و حاکمیت سعی در رسیدن به توافق، اصلاح و تغییر روشها میکنند و معمولا گروهی از میانه روها و معتدلین در حکومت نقشی پیدا میکنند.

سومین مرحله از انقلاب، دوران بحران است که در این مرحله میزان خشونت افزایش پیدا میکند و رادیکالها اوضاع را بدست میگیرند. در این مرحله رادیکالها معمولا انجمنها و شوراهایی تشکیل میدهند که اغلب خواهان اجرای مجازات خشن برای حاکمان و مزدورانشان هستند.

آخرین مرحله از انقلاب را مرحلهء ترمیم یا بهبود نامیده اند که سرآغاز پایان دوران خشونت و ترور و وحشت است. در این مرحله حکومتی مشابه حکومت قبلی شکل میگیرد! در این مرحله است که انقلاب یا وارد مسیر خشونت و جنگ میشود یا به صلح و ثبات ختم میشود.

یک سوال و نگرانی ای که وجود داره اینه که یک انقلاب در کدام یک از این مراحل میتونه شکست بخوره؟ معمولا در اولین و دومین مرحله است که انقلابها و خیزشها فروکش میکنن و با شکست مواجه میشن چون هنوز نیروهای رادیکال در اقلیت هستند. اما اگر انقلاب وارد مرحلهء سوم و چهارم شد، فارغ از اینکه نتیجه انقلاب چه خواهد بود، توقف آن بسیار سخت تر خواهد شد. یک راه دیگر هم که میتونه از وارد شدن انقلاب از فاز یک و دو به مراحل سوم و چهار بشه اینه که حکومت تغییراتی اساسی و به موقع انجام بده. زمان بندی این تغییرات بسیار مهم است چراکه اگر انقلاب وارد مراحل سه و چهار شده و رادیکالها اوضاع را به دست گرفته باشند، دیگر تغییرات حتی اگر تمام خواسته های مخالفین را هم برآورده کند کافی نیست.

پس بطور خلاصه یک انقلاب دارای چهار فاز یا مرحله است. دوران نهفتگی، تعادل، بحران و ترمیم. یکی از تمرینهای خوب این است که انقلاب اسلامی ایران را در قالب این چهار مرحله تحلیل کنیم و سیل حوادث را در طی چند دههء آخر زمامداری شاه در این چهار مرحله طبقه بندی کنیم.

سوال آخری که مطرح است این است که آیا ایران در حال تجربهء یک انقلاب دیگر است. اگر آری، ما در کدام مرحله قرار گرفته ایم. پاسخ به این سوال چندان ساده نیست چرا که این طبقه بندیها معمولا بعد از کالبدشکافی و پایان و نتیجه دادن انقلاب قابل دسته بندی است. برداشت شخصی من این است که ما بین مراحل دوم و سوم هستیم و هنوز وارد فاز چهارم نشده ایم.

مشتاق خواندن نظرات شما هم هستم.

۱- نگران آن دختر بی نام و نشانی هستم که روسری سفیدش را بر سر چوبی گذاشت و شد نماد اعتراض به حجاب اجباری. اما از بد تقدیر، سرنوشتش لابلای خبرهای روزهای بعد گم شد. امیدوارم بلایی سرش نیاورند و دچار خشم و قهر دستگاه قضایی که قطعا بزودی حکمهای ناعادلانه اش را صادر می‌کند نشود.

۲- اعتراض حق هر شهروندی است. اعتراض مردم رنج دیده که نزدیک به ۴۰ سال است حقوق اولیه شان و حق حیات و شأن و کرامت انسانیشان پایمال شده قابل درک و قابل دفاع است. اعتراض مردمی که دادشان بدلیل فقر و بیکاری بلند شده قابل احترام است.

۳- اغتشاش بخشی از وقایع روزهای گذشته بود‌. حمله به اماکن عمومی و خودروهای دولتی، و یا حمله به پاسگاه و کلانتری و فرمانداری از دید من اغتشاش است. قابل دفاع نیست. قابل توجیه نیست. برخی از این اغتشاشات‌ کار نیروهای سرکوب است. کاری که قبلا هم در مقابله با جنبش سبز انجام دادند. بخشی هم کار مردم خشمگین و هیجان زده است.

۴- از دید من تاثیر اعتراضاتی شبیه آن دختر قهرمان که روسری اش را پرچم صلح و اعتراض کرد بسیار بیشتر است. ترس حکومت از فراگیری و همگانی شدن این نوع اعتراضات مدنی است. اعتراضاتِ آرام، بی سر و صدا و بدون خشونت که اگر فراگیر شود دست و پای حکومت را برای سرکوب می بندد. نه اینکه دیگر نزنند و نبَرَند و حتی نکُشند! اما نمیتوانند انگ اغتشاش و شورشی و خرابکار بزنند. سرکوبشان دیگر در مقابل افکار عمومی داخلی و جهانی٬ و حتی نیروهای خودی قابل دفاع نیست.

۵- اعتراضات خشونت بار هزینهء اعتراض را بالا میبرد. هزینه که بالا رفت مشارکت کم میشود. خیلیها اگر قرار باشد در اعتراضی شرکت کنند، ترجیح میدهند جایی روند که خطر کمتری دارد. حتی اگر قصد براندازی هم باشد، احساس حقانیت و مظلومیت بیشتر در اعتراضاتی است که به نیروهای امنیتی و اماکن و اموال عمومی حمله نشود.

۶- راه مواجهه با نیروهای سرکوبگر الزاماً مقابله بمثل نیست. نمونه های مشابه زیادی برای اینگونه اعتراضات وجود دارد. نمونه‌ی اخیر مردم کاتالان و برخورد قهری و خشونت بار پلیس اسپانیا. حتی یک نفر از مردم همانند پلیسِ وحشی رفتار نکرد.

۷- از دید من تشویق به اعتراضات خشونت آمیز توسط مردمی که در خیابان هستند واکنشی بی درایت٬ هیجانی و اشتباه است. از دید من این تشویق توسط مردمی که در ایران پشت اینترنت نشسته اند و به خیابان نمی‌روند عین بزدلی و ریاکاری است. از دید من این تشویق از طرف ایرانیان خارج از گود [ایران] عین رذالت، خیانت و پست فطرتی است.

۸- نقدِ راه و روش اعتراض به معنی نقد حق اعتراض نیست. من اگر خشونت معترضین را نقد میکنم، نفی کننده‌ی مظلومیت و حقانیت آنها نیستم. اینکه شما معترضین را گرسنگان و بدبخت بیچارگانی خطاب کنید که جانشان به لب رسیده و کارد به استخوانشان، توهین به شعور و شخصیت معترضین است، نه دفاع از حقانیتشان! نگاه به «بدبختهایی که برای نان به خیابان ریخته اند» پس حق دارند هرجور خواستند خشمشان را خالی کنند نگاهی از بالا و متکبرانه است.

۹- من دو-سه سالی است از اصلاحات در شرایط موجود بخاطر عملکرد حال حاضر جریان اصلاح طلبی ناامید شدم، که اگر قوی تر و درست تر عمل میکردند قطعا چنین نمیشد. اما معنایش این نیست که حامی براندازی، انقلابی‌گری و خشونت شده ام. صرفا اصلاحات را به آینده واگذار کرده ام تا شاید در آینده تغییرات و تحولاتی عمیق‌تر و جدی تر باعث پویش و رویش دوباره‌ی جریان اصلاح‌طلبی شود. مثل خرداد ۷۶ که قبل از آن کسی امیدی به اصلاحات نداشت. به عمر من کفاف نمیدهد؟ به جهنم! هنوز هم اصلاحات را موثرترین٬ قابل پیش بینی ترین و باثبات ترین راه تغییر در درازمدت می‌دانم.

۱۰- مدتهاست مطلبی سیاسی ننوشته بودم نه بخاطر بی علاقگی و یا پیگیر نبودن اوضاع. بلکه بخاطر پرهیز از رویارویی با واکنشها و طعنه ها و برخوردهای سخیفانه و بی ادب دوستان و اقوام و غریبه ها. ممانعت از رویارویی با افرادی که به خود حق میدهند به دلیل مخالفت، با هر لحنی با شما صحبت کنند. افرادی که آنقدر خشونت در ذهن و کلامشان نهادینه شده، و آنقدر چهارچوب ذهن‌شان به روی نظرات مخالف و گوناگون بسته شده، و آنقدر دُگم و ایدئولوگ شده اند که دیگر نه رفاقت میشناسند و نه حرمت! افرادی که هیچگاه یاد نگرفته اند در مواجهه با نظر مخالف، ولو اشتباه یا احمقانه، چگونه رفتار کنند، چگونه نقد کنند و چگونه گفتگو کنند. من بخاطر ممانعت از رویارویی با چنین افرادی خودم را سانسور کردم و میکنم. نه اینکه قادر به تحمل نقد و پذیرش اشتباه نباشم که اتفاقاً اگر کسی در چهارچوب اخلاق نقدی داشته باشد با کمال میل و در کمال ادب گفتگو میکنم، نظر میدهم، یاد میگرم، فکر میکنم و حتی تغییر نظر میدهم. اما دیگر مثل گذشته توان و تحمل مواجهه با طعنه و کنایه و جملات قصار و نغز و خودبرحق پندارانه عزیزان را ندارم.